چکیده 1

فصل اول : کلیات تحقیق.. 2

1-1.مقدمه. 3

1-2. تعریف موضوع و بیان مسئله. 3

1-3. ضرورت و اهمیت پژوهش…. 6

1-4. اهداف پژوهش…. 6

1-4-1. هدف کلی پژوهش…. 6

1-4-2. اهداف فرعی پژوهش…. 7

1-5. هدف کاربردی تحقیق.. 7

1-6. سوالات پژوهش…. 8

1-6-1. سوال اصلی.. 8

1-4-2. سوالات فرعی.. 8

1-7. جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق.. 8

1-8. قلمرو تحقیق.. 9

1-8-1. قلمرو مکانی تحقیق.. 9

1-8-2- قلمرو زمانی تحقیق.. 9

1-8-3. قلمرو موضوعی تحقیق.. 9

1-9. روش تحقیق.. 10

1-10. تعاریف مفهومی.. 10

1-10-1. بودجه‌ریزی عملیاتی.. 10

1-10-2. اسناد بالادستی.. 11

1-10-3. شاخص‌های عملکردی.. 11

1-10-4. کارت امتیازی متوازن.. 11

1-10-5. بهای تمام‌شده بر مبنای فعالیت… 11

1-10-6. سازمان‌های فرهنگی.. 12

1-11. روش تجزیه و تحلیل.. 12

1-12. مدل مفهومی تحقیق.. 13

فصل دوم:  مبانی نظری و پیشینه تحقیق.. 14

2-1. مقدمه. 15

2-2. درآمدی بر بودجه‌ریزی و کاربرد آن.. 15

2-3. کارکردهای عمده بودجه. 17

2-3-1. برنامه‌ریزی.. 18

2-3-2. همکاری و مشارکت… 18

2-3-3. نظارت و کنترل.. 18

2-4. اهداف بودجه. 19

2-5. روش‌های بودجه‌ریزی از گذشته تا به حال.. 19

2-5-1. بودجه‌ریزی سنتی (ردیف – اقلام). 20

2-5-2. بودجه‌ریزی افزایشی (تفاضلی). 21

2-5-3. بودجه‌ریزی برنامه‌ای.. 22

2-5-3-1. نظام برنامه‌ریزی، برنامه‌نویسی و بودجه. 24

2-5-4. بودجه‌ریزی بر مبنای صفر. 25

2-5-5. بودجه‌ریزی فرمولی.. 25

2-5-6. بودجه‌ریزی عملیاتی.. 25

2-6. مهمترین ویژگی‌های بودجه‌ریزی عملیاتی.. 27

2-7. عوامل موثر در انتخاب شیوه‌های بودجه‌ریزی.. 27

2-8. درآمدی بر بودجه‌ریزی عملیاتی.. 28

2-9. تعاریف بودجه‌ریزی عملیاتی.. 30

2-10. تاریخچه بودجه‌ریزی عملیاتی در دنیا 31

2-11. تاریخچه بودجه‌ریزی عملیاتی درایران.. 34

2-12. مزایای بودجه‌ریزی عملیاتی در سازمان.. 36

2-13. اهداف بودجه‌ریزی عملیاتی در سازمان.. 37

2-14. مراحل تکامل بودجه‌ریزی عملیاتی.. 38

2-15. ارکان بودجه‌ریزی عملیاتی.. 38

2-15-1. برنامه‌ریزی.. 39

2-15-2. ارزیابی عملکرد سازمان.. 41

2-15-3. بهای تمام‌شده خروجی‌ها 42

2-15-3-1.  بودجه‌ریزی عملیاتی طبق حسابداری قیمت تمام‌شده 42

2-15-3-2.  تنظیم بودجه‌ریزی عملیاتی طبق روش ‌اندازه‌گیری کار یا کارسنجی.. 42

2-15-3-3. روش هزینه‌یابی بر مبنای فعالیت(ABC) 43

2-16. اصول بودجه‌ریزی عملیاتی در سازمان‌های فرهنگی.. 45

2-17. مدل کارت امتیازی متوازن.. 46

2-18. ویژگی مدل ارزیابی متوازن.. 48

2-19.  مناظر مدل کارت امتیازی متوزان.. 50

2-19-1. منظر مالی.. 50

2-19-2. منظر مشتری (خدمت گیرندگان). 51

2-19-3. منظر فرایندها 52

2-19-4. منظر رشد و یادگیری.. 53

2-19-5. منظر رضایت کارکنان.. 55

2-19-6. منظر محیط و جامعه. 55

2-20.  پیشینه تحقیق.. 56

فصل سوم:  روش تحقیق.. 62

3-1. مقدمه. 63

3-2. چارچوب نظری تحقیق.. 63

3-3. دسته بندی روش‌های تحقیق.. 64

3-3-1. دسته بندی روش‌های تحقیق بر اساس هدف… 64

3-3-2. دسته بندی روش‌های تحقیق بر اساس نحوه گردآوری داده‌ها 64

3-3-2-1. تحقیق پیمایشی.. 65

3-4. روش تحقیق.. 65

3-5. جامعه و نمونه آماری.. 66

3-5-1. جامعه آماری.. 66

3-5-2. واحد تجزیه و تحلیل.. 66

3- 5- 3. شیوه نمونه گیری.. 67

3-5-4. نمونه آماری.. 67

3-6. روش و ابزار گردآوری و سنجش داده‌ها 67

3-6-1.  نوع پرسشنامه. 69

3-7. تحلیلی بر ابزار تحقیق.. 69

3-8. نحوه بررسی روایی و پایایی ابزار تحقیق.. 70

3-8-1. روایی پرسشنامه. 70

3-8-2. پایایی پرسشنامه (یا قابلیت اعتماد ابزار ‌اندازه‌گیری). 71

3-9. روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها 72

3- 10. گام‌های اجرایی این پژوهش…. 72

فصل چهارم:  تحلیل یافته‌ها 74

4-1. مقدمه. 75

4-2. یافته‎‌های توصیفی.. 75

4-2-1. ویژگی‌های جمعیت شناختی نمونه آماری.. 75

4-2-1-1. توزیع فراوانی سن در نمونه مورد بررسی.. 76

4-2-1-2. توزیع فراوانی سطح تحصیلات در نمونه مورد بررسی.. 77

4-2-1-3. شاخص‌های توصیفی متغیر‌های پژوهش… 78

4-3. یافته‌های استنباطی.. 78

4-3-1. پاسخ به سوالات اصلی تحقیق.. 78

4-3-2.پاسخ به سوالات فرعی تحقیق.. 82

4-3-2-1. پاسخ به سوال منظر فرایندی.. 82

4-3-2-2. تحلیل موانع از منظر فرایندی.. 84

4-3-2-3. پاسخ به سوال منظر محیط و جامعه. 85

4-3-2-4. تحلیل موانع از منظر محیط و جامعه. 87

4-3-2-5. پاسخ به سوال منظر مالی.. 88

4-3-2-6. تحلیل موانع از منظر مالی.. 90

4-3-2-5. پاسخ به سوال منظر رضایت کارکنان. 91

4-3-2-6. تحلیل موانع از منظر رضایت کارکنان. 93

4-3-2-7. پاسخ به سوال منظر رشد و یادگیری.. 94

4-3-2-8. تحلیل موانع از منظر رشد و یادگیری.. 96

4-3-2-9. پاسخ به سوال منظر خدمت‌گیرندگان. 97

4-3-2-10. تحلیل موانع از منظر خدمت‌گیرندگان. 99

فصل پنجم:  نتیجه‌گیری و پیشنهادات.. 101

5-1. مقدمه. 102

5-2. نتیجه گیری و تحلیل یافته‌ها 102

5-3. تحلیل موانع از مناظر مدل ارزیابی متوازن.. 103

5-3-1. منظر فرایندی.. 103

5-3-2. منظر محیط و جامعه. 105

5-3-3. منظر مالی.. 105

5-3-4. منظر رضایت کارکنان.. 106

5-3-5. منظر رشد و یادگیری.. 107

5-3-6. منظر خدمت‌گیرندگان (نظام و عموم جامعه). 108

5-4. مقایسه نتایج تحقیق با پیشینه تحقیق.. 108

5-5. محدودیت‌های تحقیق.. 109

5-6. پیشنهادات… 110

5-6-1. پیشنهادات اجرایی مبتنی بر نتایج تحقیق.. 110

5-6-2. پیشنهاداتی برای پژوهش‌های آتی.. 112

پیوست‌ها 114

منابع و مآخذ. 121

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست اشکال، جداول و نمودارهای
عنوان	صفحه
شکل 1-1 : شکل برگرفته از کتاب «شاخص‌های کلیدی عملکرد» دیوید پارامنتر	12
شکل 2-1: اجزای برنامه ریزی در بودجه ریزی عملیاتی	38
شکل 2-2: ارتباط بین برنامه‌ریزی و بودجه	39
شکل2-3: مدل کارت امتیازی متوازن بر اساس شش منظر(پارمنتر، 1392)	48
جدول 4-1: توزیع فراوانی سن	75
جدول 4-2: توزیع فراوانی سطح تحصیلات /%d9%be%d8%a7%db%8c%d8%a7%d9%86-%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87-%d8%b4%d9%86%d8%a7%d8%b3%d8%a7%db%8c%db%8c-%d9%88-%d8%b1%d8%aa%d8%a8%d9%87-%d8%a8%d9%86%d8%af%db%8c-%d9%85%d9%88%d8%a7%d9%86%d8%b9-%d8%a7%d8%b3/	76
جدول 4-3 : شاخص توصیفی متغیرهای تحقیق	77
جدول 4-4: نتایج آزمون T تک متغیره برروی موانع شناسایی شده	78-79
جدول 4-5: رتبه‌بندی مناظر مدل BSC از جهت مانع بودن در استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی	80
جدول 4-6 : نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای مولفه‌های منظر فرایندی	82
جدول 4-7 : نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای منظر فرایندی	83
جدول 4-8 : نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای مولفه‌های منظر محیط و جامعه	85
جدول 4-9 : نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای منظر محیط و جامعه	86
جدول 4-10 : نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای مولفه‌های منظر مالی	88
جدول 4-11 : نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای منظر مالی	89
جدول 4-12 : نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای مولفه‌های منظر رضایت کارکنان	91
جدول 4-13: نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای منظر رضایت کارکنان	92
جدول 4-14: نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای مولفه‌های منظر رشد و یادگیری	94
جدول 4-15: نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای منظر رشد و یادگیری	95
جدول 4-16: نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای مولفه‌های منظر خدمت گیرندگان	97
جدول 4-17: نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای منظر خدمت‌گیرندگان	98
جدول 5-1: نتایج آزمون T  تک نمونه‌ای برای شش فرضیه	102
نمودار4-1: نمودار توزیع فراوانی سن	75
نمودار 4-2 : نمودار توزیع فراوانی سطح تحصیلات	76

 

 

چکیده

 

همانگونه که مشهود است نظام بودجه‌ریزی سنتی در اغلب سازمان‌های فرهنگی کشور استقرار دارد. نظر به اینکه نظام بودجه‌ریزی سنتی توفیقی در تحقق اهداف سازمانی نداشته است، این پژوهش به دنبال شناسایی و رتبه‌بندی موانع استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی جهت حل این مشکل در سازمان‌های فرهنگی می‌باشد. تحقیق حاضر از نظر هدف، پژوهشی کاربردی و از نظر اجرا، توصیفی پیمایشی است. این پژوهش جهت شناسایی و رتبه‌بندی موانع استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی در سازمان‌های فرهنگی مستقر در شهر قم می‌باشد که به عنوان جامعه آماری در نظر گرفته شده است. از این میان سازمان‌های فرهنگی مذکور 105 متخصص از 8 سازمان فرهنگی به عنوان نمونه انتخاب شده است. روش جمع‌ آوری داده های در این پژوهش روش ترکیبی (میدانی، کتابخانه‌ای) است و از پرسشنامه جهت جمع‌ آوری اطلاعات برای پاسخ به سوالات بهره گرفته شده است. پرسشنامه این تحقیق برآمده از مولفه‌های احصا شده از نظر خبرگان حوزه بودجه‌ریزی در هر یک از مناظر مدل ارزیابی متوازن می‌باشد. نتایج تحقیق با توجه به آزمون میانگین تک نمونه‌ای انجام شده، نشان می‌دهد که در سازمان‌های فرهنگی از تمام مناظر مدل ارزیابی متوازن جهت استقرار نظام بودجه‌ریزی عملیاتی مانع وجود دارد. در واقع سازمان‌های فرهنگی بایستی از تمام مناظر، نسبت به رفع موانع تبیین شده اقدام نمایند. به منظور رتبه‌بندی موانع احصا شده نیز از آزمون فریدمن استفاده شده است که نتیجه آن نشان می‌هد که منظر رضایت کارکنان در اولویت اول و مناظر رشد و یادگیری، محیط و جامعه، فرایندی، مالی و خدمت‌گیرندگان به ترتیب در اولویت‌های بعدی قرار دارند.

 

 

فصل اول : کلیات تحقیق

 

1-1.     مقدمه

 

سازمان‌ها برای ‌اینکه بتوانند بدرستی در راستای ماموریت‌ها و وظایف خود حرکت نمایند در تکاپو بوده و هر کدام به طریقی ‌این مهم را دنبال می‌نمایند. سازمان‌ها با ترسیم چشم‌انداز و اهداف بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت به دنبال دستیابی به ماموریت خویش می‌باشند. هر چند که ‌این امور برای هر سازمانی لازم و ضروری می کند اما نکته ‌اینجاست که برای اجرایی سازی ‌این برنامه‌ها و اقدامات اهمیت لازم داده نمی‌شود و عموماً کار عقیم می‌ماند. لازمه اجرای هر اقدام راهبردی استفاده از ابزاری پرتوان و اثربخش می‌باشد که با آن بتوان، فعالیت را به سرانجام و سرمنزل مقصود رساند.

برنامه عملیاتی کوتاه مدت یا سالیانه را بودجه می‌نامند که به جرات می‌توان گفت ‌این واژه هیچگاه در عمل محقق نمی‌شود چرا که اغلب سازمان‌ها به روش سنتی بودجه‌ریزی می‌نمایند. در‌ این روش بودجه‌ریزی تنها به میزان افزایش بودجه سازمان و یا تورم سالانه، بودجه بخش‌ها و فعالیت‌ها را افزایش یا کاهش داده می‌شود. با‌ این کار بودجه به هیچ وجه در راستای برنامه‌ها و راهبردها حرکت نخواهد کرد و کمکی به سازمان در جهت رسیدن به ماموریت‌های خود نخواهد کرد. پس بایستی با روشی بودجه را اجرا کرد تا به فعالیت‌های سازمان جهت دهی نماید. با ‌این کار  ضمن کارا نمودن فعالیت‌های جاری به اثربخشی آن‌ ها نیز کمک می‌شود.

با توجه به تحقیقاتی که در دنیا صورت پذیرفته، در میان شیوه‌های بودجه‌ریزی، تنها روش بودجه‌ریزی عملیاتی است که می‌تواند به سازمان‌ها در ‌این راستا کمک نماید. بودجه‌ریزی عملیاتی روشی از اجرای بودجه‌ریزی است که در صورت استقرار مطلوب در سازمان، کارایی و اثربخشی را به ارمغان می‌آورد. پژوهش حاضر به دنبال شناسایی موانع استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی در سازمان‌های فرهنگی می‌باشد.

 

1-2. تعریف موضوع و بیان مسئله

 

مدیران عموماً بر اطلاعات تکیه می‌کنند تا از ‌این طریق به تصمیم‌گیری و بهبود عملکرد سازمان بپردازند. تصمیم‌گیری در فضای مبهم و بدون اطلاعات شفاف و خارج از چارچوب اهداف راهبردی، سبب می‌شود سازمان در تحقق ماموریت اصلی باز مانده یا دچار انحراف گردد.

اگر بودجه را به عنوان نرم‌افزاری جهت انتقال اراده مغز‌افزار سازمان (تصمیمات راهبردی مدیران سازمان) به سخت‌افزار(منابع سازمانی شامل نیروی انسانی و… ) در نظر بگیریم آنگاه در میان مدل‌های بودجه‌ریزی، تنها بودجه‌ریزی عملیاتی است که می‌تواند افق تازه‌ای پیش روی مدیران سازمان بگشاید چرا که با وجود پارامترهای مناسبی که در فرایند تصمیم‌گیری مهیا می کند، ملزومات سازمانی کارا و اثربخش را فراهم می کند.

بودجه یک برنامه مالی برای یک دوره محدود زمانی است که بوسیله آن، درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار و نیز هزینه‌های برنامه‌ها و عملیات برای رسیدن به اهداف خاص و معین پیش‌بینی می‌شود (موسی‌خانی و منشی‌زاده، ۱۳۸۲، ص۱۳). اما بودجه‌ریزی عملیاتی یک طبقه‌بندی است که ارتباط بین هزینه‌های انجام شده و عوامل بکارگرفته شده از یک طرف و نتایج کار بدست آمده را از طرف دیگر نشان می‌دهد و مشخص می‌سازد در طی سال مالی چه کالاها و خدماتی به صورت محصول نهایی یا فعالیت‌های بخش عمومی‌در نیل به اهداف اقتصادی – اجتماعی تولید شده است (فرزیب، 1386، ص10).

نظام‌های بودجه‌ریزی سنتی به دنبال ‌این است که بودجه «چگونه» و «کجا» هزینه شده است و مبنای تسهیم و تخصیص بودجه نیز هزینه کرد بودجه تصویب شده است اما بودجه‌ریزی عملیاتی به «خروجی» و «هدف» بودجه مصرف‌شده توجه دارد و مبنای تسهیم و تخصیص را بر تطبیق خروجی‌ها با استانداردهای تعیین شده برای آنها، جهت تحقق اهداف گذاشته است. در واقع بودجه‌ریزی عملیاتی دو عامل اساسی«کارایی» و «اثربخشی» را به بودجه‌ریزی سنتی اضافه نموده است.(حسن آبادی و نجار صراف، 1386)بودجه‌ریزی عملیاتی از دیرباز در زمره پیشنهادات اصلاحی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه بوده و در‌ ایران‌ ایده عملیاتی کردن بودجه در سال‌های اخیر اولین بار در بند “ب” تبصره23 قانون بودجه ۱۳۸۱ کل کشور مطرح شد.

با توجه به الزامات قانونی در ماده 138 و 144 قانون برنامه چهارم توسعه کشور و همچنین بند 32 سیاست‌های کلی قانون برنامه پنجم توسعه، ماده 219 قانون برنامه پنجم توسعه کشور و ماده 16 قانون خدمات کشوری تمام سازمان‌های دولتی موظف به اجرا و استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی هستند لیکن به دلیل موانع مختلف سازمانی و غیرسازمانی، ‌این امر عملاً تاکنون انجام نشده است.

اغلب سازمان‌های فرهنگی با توجه به‌اینکه از بودجه دولتی استفاده می‌نمایند و روال بودجه‌ریزی در کشور به صورت سنتی می‌باشد، از روش بودجه‌ریزی سنتی استفاده می‌نمایند. ‌این روش بدون توجه به عملکرد و خروجی فعالیت‌ها و صرفاً با بررسی عملکرد گذشته و توان هزینه کرد بودجه اقدام به تعیین و تصویب بودجه می کند. در ‌این نظام هرچه واحدهای یک سازمان قدرت مصرف بودجه و قدرت چانه‌زنی بیشتری داشته باشند، بودجه بیشتری به خود اختصاص خواهند داد و ‌اینکه فعالیتی که انجام داده‌اند چه خروجی داشته است و یا در راستای اهداف بوده یا نبوده است، هیچ تأثیری در تصویب و تخصیص بودجه بیشتر ندارد.

علی‌رغم تأکید قانون بر اجرای بودجه‌ریزی عملیاتی، تاکنون تعداد ‌اندکی از سا‌زمان‌های فرهنگی به فکر اجرای‌ این نظام در سازمان خود افتاده‌ و تنها توانسته‌اند که گام‌های اولیه مربوط به استقرار نظام بودجه‌ریزی عملیاتی را بردارند. اما همین سازمان‌ها نیز پس از مدتی با توجه به موانع پیش روی انجام‌ این پروژه، کار را نیمه کاره رها نموده‌اند. یکی از مشکلات موجود در عدم اجرای ‌این قانون، عدم وجود الگوها و تحقیقات کاربردی در خصوص ‌این موضوع در کشور است.

این تحقیق درصدد است تا موانع استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی در سازمان‌ها و نهاد‌های فرهنگی متقاضی اجرای ‌این پروژه در کشور را با توجه به مدل جامع BSC ، مورد کنکاش قرار دهد.

لازم به ذکر است پروفسور رابرت کاپلان و دکتر دیوید نورتن در دهه 1990 یک سیستم نوین مدیریتی تحت عنوان کارت امتیازی  متوازن را ارائه نمودند. در روش ارزیابی متوازن که به عنوان یک سیستم ارزیابی عملکرد معرفی گردیده، علاوه بر ارزیابی مالی سنتی، عملکرد سازمان را با افزودن سه بعد دیگر یعنی: مشتریان، فرایندهای داخلی کسب وکار و یادگیری و رشد مورد ارزیابی قرار می‌دهد. روش مذکور با توجه ویژه به دارایی‌های نامشهود سازمان که در عصر حاضر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار گردیده است،‌این امکان را به سازمان می‌دهد تا با گنجاندن آن در مدل ارزیابی مورد نظر، از طریق نظارت، کنترل و آگاهی از کیفیت دارایی‌های نامشهود، در صورت لزوم نسبت به ترمیم نقاط ضعف و جبران کاستی‌ها اقدام کند (پرکان و همکاران، 1391،ص152) .

در خصوص‌این روش باید اشاره گردد همانطور که خود ‌این دو دانشمند نیز اشاره نموده‌اند با توجه به محیط سازمان و به فراخور نیاز می‌توان مناظر مدل را بومی ‌و متناسب با سازمان مورد نظر نمود. بر همین اساس، مدل ارزیابی متوازن استفاده شده در ‌این تحقیق، مبتنی بر مدل تکمیلی ارزیابی متوازن که در کتاب «شاخص‌های کلیدی عملکرد» آقای «دیوید پارمنتر» پیشنهاد شده، دارای 6 منظر می‌باشد.‌این مناظر عبارتند از: خدمت‌گیرندگان، رضایت کارکنان، فرایند‌ها،‌ محیط و جامعه،‌ مالی و رشد و یادگیری.

 

 

1-3. ضرورت و اهمیت پژوهش

 

همانطور که در مقدمه نیز ذکر شد اجرای بودجه‌ریزی عملیاتی به سازمان‌ها کمک می کند که سازمانی کارا و اثربخش داشته باشند. پس برای تمامی‌سازمان‌ها خصوصا سازمان‌های فرهنگی که دارای اعتبار حداقلی مشغول به فعالیت می‌باشند لازم است تا با مدیریت بهتر، بیشترین بهره را از این اعتبار داشته باشند. همچنین در اسناد بالادستی و قوانین کشور نیز بارها تاکید شده و سازمان‌ها موظف گردیده‌اند تا ‌این روش بودجه‌ریزی را در سازمان خود اجرایی نمایند. در ذیل به برخی از مواد قانونی اشاره شده است؛

• مواد 138 و 144 قانون برنامه چهارم توسعه کشور
• ماده 219 قانون برنامه پنجم توسعه کشور