چون زمینه‌ی اصلی این تحقیق بر روی سبک‌شناسی قرار دارد، با اینکه در عنوان تحقیق نیامده است، ولی برای سهولت استفاده از دیوان ادیب پیشاوری، بحث مختصری تحت عنوان «بررسی سبک» انجام دادیم، امّا جذبه‌ی عمق مطلب و رسیدن به نتایج و داده‌های بیشتر و مفیدتر، ما را به مطالعه‌ی «سبک شناسانه در زمینه‌ی بزرگ» یعنی بررسی سطح کلّی قصاید فارسی ادیب پیشاوری در دوره‌ای بزرگ‌تر سوق داد.

در پایان، نتیجه‌گیری دقیق مطابق با واقعیت و منطق ارائه خواهد شد.

 

کلید واژگان : ادیب پیشاوری، قصاید (خاقانی، انوری)، تلمیحات، اصطلاحات، امثال و حکم و دستور.

 

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                     صفحه

 

مقدمه. 1

بیان مسأله. 4

اهمیت و ضرورت تحقیق.. 4

اهداف تحقیق.. 4

پیشینه‌تحقیق.. 5

پرسش‌ها 6

روش کار 6

 

فصل اول: کلیّات تحقیق

1-1. مقدمه. 8

1-2. درباره‌ی ادیب پیشاوری.. 9

1-2-1. زمان و مکان ولادت و خاندان ادیب: 9

1-2-2. دوران کودکی، نوجوانی، تحصیلات، استادان و شاگردان: 10

1-2-3. رویداد مهم زمان ادیب : ‌(نبرد استقلال ‌‌(8-1857 م. ) و قتل عام قبیله ) 11

1-2-4. آثار ادیب… 13

1-2-5. هنر شعری و سبک ویژه‌ی ادیب… 13

1-2-6. وفات ادیب… 16

 

فصل دوم:تلمیحات

2-1. مقدمه. 18

2-2. تفاوت تلمیح و اقتباس…. 18

2-3. انواع تلمیحات… 19

2-4. تلمیح.. 20

 

فصل سوم: اصطلاحات نجوم، موسیقی و نرد و شطرنج

3-1. مقدمه. 144

3-2. نجوم. 144

3-3. موسیقی.. 175

3-4. نرد و شطرنج.. 183

 

فصل چهارم: نکات خاص دستوری

4-1. مقدمه. 189

4-2. حروف… 189

4-2-1. کاربرد«اندر» به جای «در». 189

4-2-2. کاربرد «دو حرف اضافه برای یک متمم». 189

4-2-3. «کجا» به معنی«که». 190

4-2-4. «کجا » به معنی «کی». 190

4-2-5. کاربرد«را» به جای«حرف اضافه». 190

4-2-6. کاربرد «را» به جای «کسره‌ی اضافه». 190

4-2-7. کاربرد«اگر» به صورت «ار»، «ور». 191

4-2-8. کاربرد «ور» به معنی «یا». 191

4-2-9. کاربرد «زی» به معنی «به سوی، به نزد». 191

4-2-10. کاربرد حروف هشدار 191

4-2-10-1. «هلا». 191

4-2-10-2. «هین». 191

4-2-10-3. «ویحک». 192

4-2-11. کاربرد «دو حرف استثناء»کنار هم.. 192

4-3. کاربرد «کهن شبه جمله». 192

4-4. قید. 192

4-4-1. قید مکان «ایدر» به معنی «اینجا». 192

4-4-2. قید چگونگی «ایدون،آدون،همیدون» به جای «چنین، چنان». 193

4-4-3. قید تردید«مانا» به جای«همانا». 193

4-4-4. «گفتی» به جای «گویی». 193

4-4-5. قید«پاک» به جای «به تمامی و به طور کامل». 193

4-4-6. کاربرد«هرگز» به صورت «هگرز». 193

4-4-7. کاربرد «هنوز» به صورت «نوز». 194

4-4-8. کاربرد «همواره» به صورت «هماره». 194

4-4-9. کاربرد«باشید/بوید» به صورت «بید». 194

4-5. ضمیر. 194

4-5-1. «جابجایی ضمیر» ‌(رقص ضمیر) 194

4-6. صفت… 195

4-6-1. «صفت فاعلی مرخّم». 195

4-7. اسم.. 195

4-7-1. «جمع الجمع». 195

4-8. فعل.. 195

4-8-1. «فعل نفی موکّد»، یعنی «باء تأکید» و تقدیم آن بر «نون». 195

4-8-2. کاربرد «یای استمراری» در آخر فعل.. 196

4-8-3. فاصله افتادن بین پیشوند «می» و «فعل». 196

4-8-4. کاربرد «ی» شرطی.. 196

4-8-5. کاربرد مصدر«یارستن» در مفهوم «توانستن». 196

4-8-6. کاربرد فعل امر«بدون بـ آغازین». 197

4-8-7. کاربرد «فعل امر» در معنی «مصدر». 197

4-8-8. کاربرد «فعل امر» با پیشوند «می». 197

4-8-9. کاربرد «بُوَد» به جای«باشد»یا «شود». 197

4-10. کاربرد «فعل دعایی». 197

 

فصل پنجم: امثال و حکم

5-1. مقدمه. 199

5-2. امثال و حکم.. 200

 

فصل ششم: اقتفای ادیب از قصاید دیوان «خاقانی و انوری»

6-1. مقدمه. 217

6-1-1. اقتفای ادیب از خاقانی و انوری و … : ‌(در وزن و قافیه و ردیف) 217

6-2 . بحر متقارب………………………………………………………………………………………………………………………………..217

6-2-1. بحرمتقارب مثمن سالم : فعولن فعولن فعولن فعولن.. 217

6-3. بحرهزج.. 218

6-3-1. بحر هزج مثمن اخرب: مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن……………………………………………………………218

6-4. بحر رجز. 218

6-4-1. بحر رجز مثمن سالم: مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن.. 218

6-5. بحر مضارع. 219

6-5-1. بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف مقصور: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلان. 219

6-5-2. بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن. 219

6-6. بحر مجتث: 220

6-6-1. بحر مجتث مثمن مخبون اصلم : مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن. 220

6-7. بحر منسرح.. 220

6-7-1. بحر منسرح مثمن مطوی موقوف: مفتعلن فاعلان مفتعلن فاعلان.. 220

6-7-2. بحر منسرح مثمن مطوی مکشوف: مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن. 220

       6-7-3. بحر منسرح مثمن مطوی منحور: مفتعلن فاعلات مفتعلن فع………………………………………………221

      6-7-4. بحر منسرح مثمن مطوی مجدوع: مفتعلن فاعلات مفتعلن فاع……………………………………………..221

6-8. بحر رمل.. 221

6-8-1. بحر رمل مثمن محذوف : فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن.. 221

6-8-2. بحر رمل مثمن مقصور: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلان.. 222

لغات دشوار 223

نتیجه‌گیری و پیشنهادها 232

فهرست منابع و مأخذ. 235

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

«یگانه فاضل سخنور و فیلسوف هنرور معاصر که همه‌ی اساتید عصر، بر خود استادش می‌شمرند، حضرت اعظم «ادیب پیشاوری» است. معلومات آن حضرت: ادبیات فارسی، ادبیات تازی، کلام، منطق، معانی، حکمت الهی، لغت و تاریخ و ریاضیات بود. پایه‌ی شعر پارسی و تازی را بر اساسی گذاشت که به غیر از متقدّمین، دیگری را بر آن دسترس نیست. بیشتر آشنا به طرز و طبع فردوسی و خاقانی بود… قوه‌ی حافظه‌ی غریبی داشت که تا دم واپسین از کف نگذاشته بود. صبح دوشنبه سوم صفر سنه‌ی 1349 هـ.ق. جان به جان آفرین سپرد و دریاهای فضل و ادب را با خود برد». ‌(آیینه دار طلعت یار،1380: 165)

«عبرت نائینی، غزلسرا و خوشنویس زبر دست معاصر، که دو کتاب با اسامی نامه‌ی فرهنگیان و تذکره‌ی مدینه الادب در شرح احوال ادبا و شاعران عصر خویش نگاشته، از ادیب پیشاوری با عنوان «کشّاف مشکلات حقایق و مفتاح مغَلّقات دقایق، حکیم و دانشمند و فاضل ارجمند، صدرالفلاسفه و المتألّهین» یاد می‌کند و پس از شرحی در باب زندگی و تحصیلات وی می‌نویسد:

این ادیب دانشمند در گفتِ اشعار تازی و دری، در ردیف اساتید به شمار می‌رود. می‌توان گفت دو سه قرن بل بیشتر است که روزگار مانند وی فاضلی جامع و حکیمی بارع در حجر تربیت نپرورده. در اصول و فروع الهی وحید عصر و در معقول و مسموع ریاضی فرید دهر است. دانشمندی است ادیب و سخن سنجی لبیب. وی را در فن ادب و انشا و انشاد شعر عجم و عرب چندان استیلاست که بر اماثل و اقرانش استعلاست.

 تدرّب و تتبّع وی در فنون ادب و سِیَر و اشعار عرب از حد افزون و از اندازه بیرون است. شعر تازی را پسندیده تر از دری، و نظم دری را سنجیده تر از تازی همی گوید. از نوادر بدیعیّه‌ی تاریخ و ادب و امثال سایره بین عجم و عرب، و نکات لطیفه و لطایف ظریفه و قصص و اخبار نظماً و نثراً افزون از اندازه و حساب در ذهن حاضر و در خاطر آماده دارد، تا هر یک را در جای خود به کار برد». ‌(همان:154)

با توجه به معلومات وسیع ادیب دانشمند، درک شعر او برای خوانندگان گاهی دشوار می‌گردد، از این رو نگارنده خود را به جانب بررسی و تحقیق سبک کلی ‌(که نامی از آن در موضوع پایان‌نامه ذکر نشده) سوق داده تا اندکی از تعقیدات لفظی و معنوی اشعارش کاسته شود. زیرا «هر موضوع و فکری، شکل و قالبی برای تعبیر لازم دارد. خوانندگان یک اثر ادبی از روی مطالعه و آشنایی با شکل اثر، معنی را که منظور گوینده است، در می‌یابند- فکر در قالب جُمَل مستتر است و جداگانه بیان نمی‌شود- پس موضوع، خود در ادبیات جزو شکل محسوب می‌گردد و هرگز نمی‌تواند از آن جدا باشد». ‌(سبک شناسی، ج1، 1386 : 17)

«طرز بیان اندیشه‌ی هنرآفرینی که هم با چگونگی تفکر و هم با چگونگی تصویر سازی‌های او نسبت مستقیم دارد، سبک نام گرفته است.» ‌(دهخدا ذیل واژه‌ی سبک) از سوی دیگر برخی تحقیقات ادبی در حوزه‌ی تطبیق و مقایسه شناختی انجام می‌گیرد. تطبیق، «مقابله و موافقت و برابر کردن دو چیز با هم است». ‌(ناظم الاطباء به نقل از دهخدا)

«خارج از حوزه‌ی سبک، مقابله و برابر کردن دو اثر و یا دو تفکر، تفاوتها و تشابهات آن‌ ها را نمایان می‌سازد. «سبک»، کلّی‌ترین و عمیق‌ترین مقوله‌ی هنر است و هیچ یک از بررسی‌هایی که برای هنر کرده‌اند، به قدر بررسی سبک، رسا و ژرف و روشن بخش نیست». ‌(دهخدا: ذیل واژه‌ی سبک).

حال اگر با دو ابزار تطبیق متون ادبی و سبک شناختی آثار، وارد حوزه‌ی تحقیق ادبی گردیم، حوزه‌ی گسترده‌ای از متون ادبی را می‌توان، مورد دقّت و بررسی قرار داد. ذکر این نکته حائز اهمّیت است که مدّاقه در حوزه‌ای چنین گسترده، نیاز به بستر آماده‌ای از زمان، مکان، منابع کتب تحقیقی، مأخذ تخصصی دارد که از مسئولیّت پژوهش‌هایی از این دست خارج می‌باشد.

امّا بررسی مواد هنری از راه تطبیق و مقایسه و نتیجه‌گیری علمی از این کار یا تنها بررسی سبک شناسانه، می‌تواند شامل یک پایان‌نامه باشد.

«هر هنر آفرینی برای بیان اندیشه‌ی خود به مدد اسلوب‌های هنری، مواد هنری را به کار می‌گیرد و تصاویر یا صورت بندی‌های خاصی به وجود می‌آورد. چون آزمایش‌ها و اندیشه‌های هیچ کس عین آزمایش‌ها و اندیشه‌های دیگری نیست، از این رو ‌(هر هنرآفرینی) برای خود اندیشه و صورت سازی‌های نسبتاً مستقل دارد. بدین سان با شناخت اثر هنرمندی، تقریباً می‌توان نوع تفکّر و تجربه‌ی درون او را دریافت». ‌(دهخدا)

بیان مسأله:

تحقیق در قصاید دیوان ادیب پیشاوری ‌(تلمیحات و اصطلاحات: نجوم، موسیقی، نرد و شطرنج، امثال و حکم، نکات خاص دستوری و اقتفای ادیب از قصاید خاقانی و انوری) عنوان پایان نامه می‌باشد.

«تحقیق، رسیدگی و وارسی کردن و در عرف اهل علم، اثبات مسأله به دلیل است؛ به دیگر سخن جستجوی قانونمندانه و منطقی برای پاسخ دادن به سؤالی است که مطرح می‌شود». ‌(مرجع شناسی ادبی و روش تحقیق، 1390: 24)

از آنجا که ادیب پیشاوری و آثار وی کمتر مورد توجه صاحبان علم و ادب قرار گرفته است، همین احساس نیاز نگارنده را به جانب بررسی ابیات او سوق داده تا شخصیت بزرگوار و مقام والای او در شعر به خوانندگان و ادب دوستان ادیب معرفی گردد و با پرداختن به بررسی برگزیده‌ای از مسائل تحقیقی، دشواری سخنان وی تا حدی کاسته شود.

اهمیت و ضرورت تحقیق

احساس نیاز به مطالعات در مورد شاعران ناشناس و مجهول الاسم ‌(در میان نسل حاضر) و تبیین ابیات دشوار با توضیح برخی از اصطلاحات و تلمیحات و… برای فهم بهتر خواننده، ضرورت این تحقیق است و تنها راهی که در این بررسی می‌توانست بنده را با افکار و اندیشه‌ی ادیب آشنا کند و سخنان او را تا حدی از تعقید دور نماید، پرداختن به بررسی و بیان چنین موضوعی می‌باشد.

اهداف تحقیق

علاوه بر اینکه «عنوان تحقیق» بیانگر هدف کلّی پژوهش است، مسیر اصلی این بررسی، پرداختن به سبک و اسلوب شاعری از افقی جدید می‌باشد. زیرا بررسی هر عنصری از نظم و نثر خارج از حیطه‌ی سبک‌شناسی نمی‌باشد. پس در کنار سبک‌شناسی مختصر شعر ادیب پیشاوری، مطابقه‌ی آن بر فنون و رموز شاعری از جمله علومی چون بدیع، دستور زبان و عروض و قافیه و… مهمّ دیده شد. نیز با آگاهی به این که دیوان ادیب پیشاوری جزو معدود آثاری است که تا به حال تحقیق جامعی در مورد آن صورت نگرفته است و تحقیقات انجام شده یا در حد گردهمایی و سخنرانی بوده و یا به صورت مفصّل و تخصّصی بدان پرداخته نشده است.

پیشینه‌تحقیق

در بررسی‌هایی که در خصوص پیشینه‌تحقیق صورت گرفت معلوم شد که تاکنون در این زمینه تحقیقی انجام نگرفته است. امّا در مضامین شعری و بررسی کلّ آثار ادیب پیشاوری کتابی تحت عنوان «آیینه دار طلعت یار» به قلم علی ابوالحسنی به چاپ رسیده است. وی این اثر را به هشت بخش تقسیم کرده است.

1. مروری بر زندگانی ادیب 2. مقام اعلای علمی و ادبی ادیب 3. مکارم اخلاق ادیب   4. آثار ادیب
2. ادیبان و شاعران پیشین از دیدگاه ادیب 6. قلم در آینه       7. گلگشتی در بستان شعر ادیب
3. توضیح برخی از اعلام.

و مقاله‌ی «افکار سیاسی ادیب پیشاوری1و2 » عصمت کیخا

مقاله‌ی «فروزانفر و ادیب پیشاوری» لیلا اعظمی

«قرارداد 1919 و دیدگاه‌های ادیب پیشاوری» علی ابوالحسنی

این آثار مجموعه پژوهش‌هایی هستند که در مورد ادیب پیشاوری به چاپ رسیده اند.

 

 پرسش‌ها

1. مضامین عمده‌ی شعر ادیب پیشاوری درباره‌ی چیست؟
2. آیا ادیب سبک مخصوص به خود داشته است یا از سبک دوره‌ی پیشین پیروی کرده است؟
3. کدام یک از پیشینگان، تأثیر مؤثّری بر شعر ادیب گذاشته است؟
4. آیا می‌توان برخی ویژگی‌های سبکی را در نمونه‌های فراوان ‌(تلمیحات و اصطلاحات و…) اشعار او یافت؟
5. نفوذ امثال و حکم در قصاید ادیب تا چه میزان می‌باشد؟
6. آیا نکات دستوری کهن در شعر ادیب مورد توجه بوده است؟

روش کار

مراحل مختلف انجام کار به شرح ذیل بوده است:

1. مطالعه‌ی قصاید فارسی دیوان ادیب پیشاوری
2. مطالعه ی کتاب آئینه دار طلعت یار به قلم علی ابوالحسنی
3. فیش برداری از ابیات مربوط به موضوع پایان نامه
4. تنظیم موضوعی فیش‌های گردآوری شده
5. گردآوری مباحث پراکنده در بخشهای گوناگون و نتیجه‌گیری.