فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                                                                                                 صفحه

مقدمه………………………………….. 1

الف :طرح موضوع ……………….. 1

ب :سؤالات تحقیق………………… 1

ج :فرضیه های تحقیق……………. 1

د: اهمیت وضرورت انجام تحقیق 3

ه: روش تحقیق……………………… 3

فصل اول : تعریف وبررسی مفاهیم اساسی تحقیق…………… 4

1-1 مفهوم حقوق بین الملل اقتصادی………………………………. 6

1-1-2 تعریف حقوق بین الملل اقتصادی………………………………. 6

1-1-3 ویژگی هاواصول غالب حقوق بین الملل اقتصادی……….. 9

1-1-4 تابعان حقوق بین الملل اقتصادی…………………………….. 10

1-1-5 عاملان حقوق بین الملل اقتصادی…………………………….. 12

1-2 مفهوم شرکت های چندملیتی ………………………………………… 13

1-2-1 تعریف شرکت های چندملیتی…………………………… 14

1-2-2 شرایط تشکیل وساختار شرکت های چندملیتی …………. 16

1-2-3 نحوه فعالیت و ویژگی اصلی شرکت های چندملیتی…. 18

1-2-4 تاریخچه فعالیت وبررسی سیرتحول شرکت های چندملیتی………………………………………… 18

1-2-5 هدف ازتشکیل ودلایل ظهور وگسترش شرکت های چندملیتی…………………………… 21

1-2-6 خصوصیت اصلی ،اساسی ووضعیت حقوقی شرکت های چندملیتی ………………………….. 23

1-2-7 استاندارد های رفتاری شرکت های چندملیتی …………. 26

1-2-8 اسناد مربوط به  فعالیت شرکت های چندملیتی  ……….. 27

1-2-9 اهمیت اقتصادی واتهامات وارده به شرکت های چندملیتی 28

1-2-10 فرصت هاو تهدیدات شرکت های چندملیتی………….. 29

1-2-10-1 فرصت های ناشی از حضورشرکت های چندملیتی… 30

1-2-10-2 تهدیدها وآسیب های ناشی از حضورشرکت های چندملیتی…………………………… 32

1-2-11 سازمان ملل متحد و شرکت های چندملیتی………….. 34

1-2-12 اصول حاکم بر شرکت های چندملیتی…………………….. 35

1-2-13 سیستم های کنترلی وتضمین های لازم برای فعالیت شرکت های چندملیتی  ……….. 36

1-2-14 دیدگاه های نظری ورویکرد دکترین…………….. 37

فصل دوم : تأثیرات متقابل شرکت های چندملیتی و حقوق بین الملل اقتصادی……………. 43

2-1 رشد وتوسعه تدریجی شرکت های چندملیتی…………………….. 45

2-2 تأثیرشرکت های چندملیتی در دو حوزه حقوق بین الملل اقتصادی ……………………………. 46

2-2-1ــ نظم حقوقی سازمان جهانی تجارت …………………… 46

الف – مشارکت درفرایندشکل گیری وایجاد سازمان …………… 47

ب –  مشارکت در فرایندتصمیم گیری وقانونگذاری سازمان ….. 47

ج –  مشارکت درنظام حل وفصل اختلافات سازمان ……………….. 48

2-2-2ــ نظام بین الملل حمایت از سرمایه گذاری خارجی …….. 49

2-3 تأثیر مثبت ومنفی شرکت های چندملیتی برکشور های میزبان ………………………………. 50

2-4 دولت ها وپذیرش شرکت های چند ملیتی…………………… 52

2-5 تأثیر شرکت های چندملیتی برقدرت اقتصادی جهان وسیطره حاکمیت …………………………… 53

2-6 ارزیابی اثرات اقتصادی واجتماعی شرکت های چندملیتی……………………. 55

2-7 نقش وتأثیر بازیگران بین المللی درتحول قواعد حاکم برحوزه سرمایه گداری خارجی 56

فصل سوم : جایگاه ومسئولیت شرکت های چندملیتی در حقوق بین الملل اقتصادی……………. 59

3-1 جایگاه شرکت های چندملیتی در چشم اندازاقتصادی آینده جهان  …………………….. ..61

3-2 ضرورت ومبانی وضع قواعدجامع وجهانشمول در حوزه سرمایه گذاری خارجی…. ………61

3-2-1 تحلیل کاربرد قوانین ملی کشورهای مادر ومیزبان………… 64

3-3 رابطه بین شرکت های چندملیتی و حقوق بشر و وظیفه این شرکتها در رعایت آن …….. 66

3-3-1 مواردنقض حقوق بشر توسط شرکت های چندملیتی .. 68

3-3-2 سازکارهای حقوقی وبین المللی مقابله بانقض حقوق بشر ………………………………………… 69

3-4 مفهوم مسئولیت وزمینه های ایجاد مسئولیت…………. 70

3-4-1 مسئولیت بین المللی وشیوه های اعمال مسئولیت در قبال نقض مقررات حقوق بین الملل……………………………… 71

3-4-2 بررسی تسری وگسترش مسئولیت ها وتعهدات حقوق بشری به شرکت‌های چند ملیتی . 73

3-4-3 شرکت های چندملیتی و مسئولیت اجتماعی……………….. 78

3-4-4 مصادیق برجسته مسئولیت اجتماعی شرکت های چندملیتی  ………………………………………… 80

3-4-4-1- مسئولیت شرکت های چندملیتی در مسائل حقوق بشری………………………………………… 80

3-4-4-2- مسئولیت شرکت های چندملیتی در مسائل زیست محیطی………………………………. 81

3-5 بررسی مسئولیت کیفری ومدنی شرکت های چندملیتی  82

3-6 قواعد موجود وضمانت اجراها  ……………………………… 84

3-7 راهکارهای حقوقی برای تحقق عملکردمثبت شرکت های چندملیتی ………………………….. 85

نتیجه گیری وپیشنهادات……….. 87

فهرست منابع……………………… 92

مقدمه

الف : طرح موضوع

یکی از مهمترین ویژگی اقتصاد بین‌الملل در دوران پس از جنگ جهانی دوم، گسترش و توسعه فعالیتهای شرکتهای چند ملیتی می‌باشد. این روند رشد، تاکنون ادامه داشته و تأثیرات شگرفی برروی اقتصاد بین‌الملل گذاشته به طوری که درآمدبرخی از این شرکت‌ها از درآمد یاتولیدناخالص کشورمان نیز بیشتر است لذا نه تنها کشور‌های توسعه یافته جهان‌، بلکه کشور‌های در حال توسعه وجهان سوم نیزعلیرغم اتهامات فراوانی که علیه این شرکتهاوجود دارد درصدد جذب سرمایه‌ها وسرمایه گذاری‌های این شرکت‌ها هستند.

این شرکت هابه عنوان بازیگران عمده پهنه اقتصاد جهانی در کم کردن نقش دولتهاسهم عمده‌ای داشته وبه عنوان بخشی ازواقعیت کنونی جهان معاصرتثبیت شده‌اند وبه لحاظ توسعه فراوانی که  داشته اندوضعیت حقوق بشر،حقوق کارومحیط زیست رادستخوش تغییر کرده ودر رعایت قواعدبین‌الملل حقوق بشرکه در اسناد بین‌المللی ومنطقه‌ای وفهرست‌های حقوق بشر متجلی شده‌اند دارای مسئولیت حقوقی بین‌المللی هستند. در این تحقیق سعی شده تأثیرو نقشی که این شرکتها درتوسعه و تحول حقوق بین‌الملل اقتصادی داشته ارزیابی و تبیین شود. بعبارت دیگر ارزیابی وتبیین نقش شرکت‌های مذکور در توسعه وتحول حقوق بین‌الملل اقتصادی و شناخت چگونگی شکل گیری واثرگذاری آنها براقتصاد بین‌الملل هدف مشخص این تحقیق بوده است چراکه امروزه شرکت‌های چند ملیتی از تأثیرگذاری فراوان برهمه شئون زندگی انسان برخوردار شده‌اند وگسترش وتوسعه فعالیت‌های این شرکتها‌، تأثیرات شگرفی بر روی اقتصاد بین‌الملل گذاشته وبه عنوان بخشی از واقعیت کنونی جهان معاصر تثبیت شده اند.

ب:سؤالات تحقیق

در این تحقیق سعی بر این بوده به سؤالات وابهاماتی که در خصوص موضوع تحقیق وجود داشته ازجمله اینکه این شرکت‌ها چه نقشی در توسعه و تحول حقوق بین‌الملل اقتصادی می‌توانند داشته باشند و مسئولیت اینها در حوزه حقوق بین‌الملل اقتصادی وتأثیر متقابل این دوحوزه در یکدیگر و همچنین رویکرد دکترین به نقش شرکت‌های چند ملیتی در ترویج حقوق بین‌الملل اقتصادی وسازکارهای حقوقی بین‌المللی مقابله با نقض حقوق بشر ازسوی شرکت‌های چند ملیتی مورد بررسی قرار گرفته و پاسخ داده شود.

 

ج : فرضیه‌های تحقیق

شرکت‌های چند ملیتی با تکیه بر توانمندیهای مالی،تکنولوژیک ومدیریتی‌، با وجود اتهامات فراوانی که علیه این شرکت‌ها مطرح می‌باشد از شاخص‌های مهم توسعه اقتصاد جهان، به خصوص در کشور‌های در حال توسعه بوده وتبلور نوگرایی‌، رفاه‌، بهروزی وصلح جهانی هستندویکی ازمهمترین نقش‌هایی که شرکت‌های چند ملیتی در حقوق بین‌الملل اقتصادی ایفا کرده و میکنند کم رنگ کردن نقش دولتها در اقتصاد کشورهای در حال توسعه به ویژه خصوصی سازی بنگاه های اقتصادی می‌باشد و با تکیه بر قدرت عظیم،شرکت‌های چند ملیتی امروزه حاکمیت دولتها را به مبارزه طلبیده و اقتدار آنها را مورد تهدید قرار داده اند.

 مسئولیت شرکت‌های چند ملیتی در حوزه حقوق بین‌الملل اقتصادی ودر مرحله نوینی از گسترش افقی خود شامل همه افرادبشری شده ونیازمند برقراری ارتباط سازنده بین سازمان ملل ودیگر سازمان‌های بین‌المللی وحقوق بشری برای بهبود عملکردشان بوده ومسئولیت پذیری بیشتر آنها در قبال انسانهاست ومسئولیت این شرکت‌ها از صرف مسئولیت اقتصادی واجتماعی بر مسئولیت زیست محیطی واخلاقی تسری یافته است. بعبارت دیگربا افزایش گستره عمل وعمق نفوذفعالیت این شرکتها،مسئولیت پذیری آنها در قبال نتایج وپیامد‌هایی که در حوزه‌های متنوع زندگی انسان به بار می‌آورند افزایش می‌یابد.

شرکت‌های چند ملیتی یکی از عاملان و بازیگران مهم اقتصاد بین‌الملل و به بیان بهتر از تابعان منفعل حقوق بین‌الملل اقتصادی به شمار می‌روندکه تحول شگرفی در زمینه روابط اقتصادی بین‌المللی بوجود آورده‌اند وتأثیر مثبتی بر روی ورود سرمایه و دانش فنی به کشورهای مختلف می‌گذارند ومهمتر از همه‌،  همسو با سیاست جهانی شدن‌،  معضلات و تنگناهای دولت را بهبود می‌بخشندو بااین کار،توسعه و تحول حقوق بین‌الملل اقتصادی را منجر می‌شوند.

بسیاری از اقتصاددانان مشهور غربی شرکت‌های چند ملیتی را به خاطر کارایی‌، تکنولوژی و ثمربخشی و مدیریتشان ستوده‌اند و آنها را مهمترین ابزار رفاه جهانی قلمداد کرده و این شرکت‌ها را نیرویی برای توزیع ثروت و منابع درسطح جهان ورسیدن به صلح و توسعه جهانی ارزیابی نموده‌اند ولی برخلاف این نظریه‌ها، برخی از اقتصاددانان معتقدند این شرکت‌ها وسیله‌ای برای به زیر کشیدن کشورهای درحال توسعه و عامل وابستگی تکنولوژیک وموجب اختلال در  برنامه‌های توسعه هستند.

با عنایت به اینکه این شرکت‌ها وضعیت حقوق بشر را درجوامع انسانی دستخوش تغییر کرده اند،لازم است از سوی دولت‌های میزبان وموطن شرکت‌های چند ملیتی وسازمان های بین‌المللی شیوه‌هایی برای اعمال مسئولیت به این شرکت‌ها در قبال نقض حقوق بشر به کار گرفته شود که عبارتند از: الف ـ ارجاع دعاوی به دیوانهای بین‌المللی حقوق بشری برعلیه این شرکت‌ها ب ـ صدور اعلامیه‌هایی از سوی سازمان  بین‌المللی کار مربوط به اصول شرکت‌های چند ملیتی وسیاست اجتماعی ج ـ رهنمودهای سازمان همکاری وتوسعه اقتصادی برای شرکت‌های چند ملیتی د ـ قواعد وضوابط رفتاری سازمان ملل متحددر مورد مسئولیت‌های شرکت‌های چند ملیتی ودیگر شرکت‌های بین‌المللی با توجه به حقوق بشر.

 

د : اهمیت وضرورت انجام تحقیق

دلیل انتخاب این موضوع از سوی نگارنده این بوده که جایگاه شرکت‌های چند ملیتی در توسعه واشاعه حقوق بین‌الملل اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد چرا که این شرکتها به عنوان بخش مهمی از اقتصاد جهان‌، در توسعه رفاه و صلح جهانی و همچنین در توزیع ثروت و منابع در سطح جهان‌، از اهمیت فراوانی برخوردارند.این مهم با دانستن اینکه، شرکتهای چند ملیتی بیش از 30% تولید ناخالص را در اختیار دارند قوت بیشتری می‌گیرد. به لحاظ تأثیری که در شاخه‌های دیگر حقوق مثل حقوق بشر،حقوق محیط زیست داشته‌، لازم دیده شدبررسی مفصلی در این زمینه صورت گیرد.

 ه : روش تحقیق

روش تحقیق‌، بررسی توصیفی وتحلیلی وابزار جمع آوری اطلاعات‌، کتابخانه‌ای واسنادی بوده است در این تحقیق از منابع ومآخذ معتبری بهره برده شده است.  

در سه فصلی که برای این پایان نامه اختصاص داده شده‌، سعی بر این بوده در فصل اول با تدقیق در مفهوم شرکت‌های چند ملیتی و حقوق بین‌الملل اقتصادی‌، به بیان مفاهیم وکلیات اساسی پرداخته شود ودر فصل دوم تأثیرات متقابل این دو حوزه مورد بررسی قرار گرفته ودرفصل سوم نیز‌، جایگاه ومسئولیت شرکت‌های چندملیتی در حقوق بین‌الملل اقتصادی موردتجزیه وتحلیل قرار داده شده است. در انتهای پایان نامه نیز نتیجه گیری آمده است واین بخش در واقع ادامه طبیعی مباحث فصل سوم می‌باشد.

 

فصل اول

تعریف وبررسی مفاهیم اساسی تحقیق

 

در فصل اول به بررسی مفاهیم حقوق بین‌الملل اقتصادی وشرکت‌های چندملیتی که از واژگان کلیدی تحقیق حاضر هستند می‌پردازیم .همانگونه که می‌دانیدمسأله شرکت‌های چندملیتی بحث جدیدی در حقوق بین‌الملل اقتصادی نیست بنابراین پس از تعریف مختصری از آن وبیان تاریخچه تأسیس ودلایل ظهور وگسترش شرکت‌های چند ملیتی به بررسی وکنکاش سایر موارد ازجمله بررسی خصوصیت اصلی واساسی وشخصیت حقوقی،استاندارد‌های رفتاری واسناد مربوط به فعالیت‌، اهمیت اقتصادی واتهامات وارده به این شرکت ها،اصول حاکم‌، ارتباط این شرکت‌ها با سازمان ملل متحد‌، سیستم‌های کنترلی و تضمین‌های لازم برای فعالیت اینها وهمچنین دیدگاه های نظری ورویکرد دکترین به نقش شرکت‌های چندملیتی درترویج حقوق بین‌الملل اقتصادی خواهیم پرداخت .