شروط معافیت­های انسان دوستانه در تحریم‌ها
۱- شروط معافیت­های انسان دوستانه در تحریم‌ها
یکی از راه­کارهای کاهش اثرات منفی تحریم‌ها به ویژه تحریم‌های جامع بر مردم عادی که می‌تواند تا حدودی به رعایت حقوق بین الملل بشر در اجرای برنامه ­های تحریمی کمک نماید، شروط معافیت­های انسان دوستانه می‌‌باشد. دلیل گنجاندن چنین شروطی در تحریم اقتصادی آن است که اثرات منفی تحریم‌ها نباید گریبانگیر کسانی شود که هیچگونه نقشی در رفتار یا سیاستی که علت تحریم بوده است، نداشته­اند. این قاعده از اصل تفکیک در حقوق بین الملل بشردوستانه نشأت گرفته است و بر اساس آن تحریم‌ها باید در حد متعارف، متضمن حداکثر تفکیک میان مبارزان و غیر مبارزان باشند، ذیلا مفهوم شروط معافیت­های انسان دوستانه و مدل­های مورد استفاده در اعمال این گونه معافیت­ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۲- مفهوم شروط معافیت­های انسان دوستانه
به طور کلی شروط معافیت­های انسان دوستانه انواعی از کالاها ار جمله مواد غذایی و دارو را از برنامه تحریم مستثنی می­سازد. کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملل متحد در تفسیر عمومی شماره ۸ خود تصریح نموده است:

«در بررسی تحریم‌ها، تمایز میان هدف اصلی که همانا اعمال فشار سیاسی و اقتصادی بر هیأت حاکمه یک کشور برای ترغیب آنان به پیروی از حقوق بین‌المللی می‌‌باشد و ورود صدمات جنبی به آسیب پذیرترین گروه­های درون کشور مورد تحریم، ضروری است. به همین دلیل، در حال حاضر آن دسته از برنامه ­های تحریمی که توسط شورای امنیت برقرار می­گردند، حاوی معافیت­های انسان دوستانه هستند که هدف از گنجاندن آنها، تجویز ورود کالاها و خدمات ضروری برای مقاصد انسان دوستانه می‌‌باشد. عموما پذیرفته شده است که این گونه معافیت­ها، رعایت حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در کشور مورد تحریم را تضمین می­نماید»( The UN Economic, Social and Cultural Rights Committee، ۱۹۹۷، پاراگراف ۴).

همچنین کمیته مزبور با یادآوری تفسیر عمومی شماره ۸، در تفسیر عمومی شماره ۱۲ خود، بر لزوم مستثنی شدن مواد غذایی از شمول تحریم‌های اقتصادی تأکید نموده است. کمیته خاطر نشان می­سازد که کشورهای عضو باید هموازه از اعمال تحریم‌های غذایی یا اقدامات مشابهی که شرایط تولید مواد غذایی و دسترسی به آنرا در سایر کشورها به مخاطره می­اندازد خودداری نماید. غذا هرگز نباید به عنوان ابزار فشار سیاسی و اقتصادی مورد استفاده قرار گیرد(همان، پاراگراف ۵).

این باور که مواد غذایی و سایر کالاها مورد نیاز مردم عادی نباید مشمول تحریم‌ها باشند، در تحریم‌های خارج از چارچوب سازمان ملل متحد نیز مورد حمایت قرار گرفته است. تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران حاوی معافیت­هایی در زمینه مواد غذایی، دارو و اقلام پزشکی می­باشند. با حال برای معافیت­های انسان دوستانه استثنائاتی نیز در نظر می­گیرند. دلیل در نظر گرفتن استثنائات برای معافیت­های انسان دوستانه، بیم از سوءاستفاده از آنها و بی اثر شدن تحریم‌ها و نیز به خطر افتادن منافع کشور تحریم کننده می‌‌باشد. علاوه بر این، معمولاً گروه­های سیاسی مخالف در کشور هدف و در برخی موارد، نظامیان با گنجاندن شروط معافیت­های انسان دوستانه در برنامه ­های تحریمی مخالفت می­نمایند. گروه­های سیاسی مخالف در کشور مورد تحریم به این دلیل با این قبیل معافیت­ها مخالف اند که آنها سبب می­گردند فشاری که تحریم‌ها باید ایجاد نمایند، تضعیف شود. دولت یا افراد و گروه­های خصوصی منفعت طلب ممکن است سعی نمایند از فرصت­های ایجاد شده در نتیجه اعمال این گونه معافیت­ها سوء استفاده نمایند. در مواردی که تحریم‌ها بخشی از یک استراتژی کلی جنگی می‌‌باشد، مانند تحریم­ داخلی در سریلانکا، ارتش نگران آن است که معافیت­ها توان دشمن را تقویب نماید و موجب تضعیف اقدامات جنگی آنان گردد. همچنین در تحریم‌های سازمان ملل بر ضد یوگسلاوی سابق، سیرالئون، بروندی و سیریلانکا با وجود ارائه مجوزهای لازم، مقامات ذیصلاح همچنان در برابر واردات کالاها، مانع تراشی می­گردند. علیرغم این، شرکت کنندگان در کنفرانس موسوم به آیا تحریم‌ها می‌توانند هوشمندانه­تر باشند؟ جدایی اقدامات انسان دوستانه از ملاحضات سیاسی و نظامی و همچنین حق دسترسی مردم آسیب دیده به کمک­های انسان دوستانه را مورد تأکید قرار دادند(Koenraad، ۲۰۰۸، ۲۶).

۳- ایجاد محدودیت­های زمانی در تحریم‌ها
در سال­های اخیر، به منظور کاستن از اثرات منفی تحریم‌ها موضوع ایجادمحدودیت­های زمانی در برنامه ­های تحریم مورد توجه قرار گرفته است. شیوه ­های قابل استفاده در این زمینه تعلیق اجرای تحریم و اعمال تحریم‌های موقتی می‌‌باشد. تعلیق اجرای تحریم­ با یکی از دو روش امکان پذیر است. یک روش تصمیم به تعلیق تحریم در طول اجرای برنامه تحریم و روش دیگر، گنجاندن شروط تعلیق خودکار در برنامه تحریم می‌‌باشد.

الف: تعلیق تحریم
در اعلامیه موسوم به شرایط  اساسی و معیارهای قابل قبول برای وضع و اجرای تحریم‌ها و سایر اقدامات قهری که در سال ۲۰۰۴ توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسید، تعلیق موقت تحریم‌ها در مواقع برزو وضعیت های انسانی فوق العاده با این عبارت مورد تأکید قرار گرفته است: تحریم‌ها باید در وضعیت های فوق العاده و به هنگام وقوع قوه قاهره  به منظور جلوگیری از بروز فاجعه انسانی به حال تعلیق در آیند(UN. Doc. A/AC، ۲۰۰۴، پارگراف ۸). در اعلامیه مذکور به شیوه تعلیق تحریم اشاره ای نشده است؛ اساسا دو شیوه برای تعلیق تعلیق تحریم در حین اجرا متصور می‌باشد. کی روش این است که تحریم کننده گان به دلیل گسترش ابعاد فاجعه انسانی و یا دلایل دیگر، تصمیم به تعلیق اجرای تحریم بگیرند و روش دیگر که مناسبتر به نظر می رسد در نظر گرفتن و گنجاندن قیود موسوم به «شروط تعلیق خودکار» در برنامه تحریم می‌‌باشد که بر اساس آن در صورت بروز وضعیت انسانی فوق العاده با ابعاد گسترده، به ویژه هنگامی که لطمه به حق حیات در سطح وسعیی آشکار باشد، تحریم خود بخود به حال تعلیق در می­آید(Robin، ۲۰۰۵، ۱۹۰).