۱-۵-روش تحقیق

روش تحقیقی که در این رساله مورد استفاده قرار گرفته، توصیفی-تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه ای است. در این پژوهش از طریق تجزیه وتحلیل مقرّرات حقوق داخلی و خارجی در این خصوص سعی بر دستیابی به نتایج قابل اعمال در حقوق ایران بوده است. در خصوص برخی از مطالب به دلیل فقدان منبع داخلی تأکید بر حقوق خارجی بوده و نتایج به دست آمده با توجه به مواد قانونی مرتبط در قانون تجارت و سایر قوانین ایران مورد تطبیق با حقوق داخلی قرار گرفته است.

۱-۶- مسئولیت

۱-۶-۱-تعریف و تبیین مسئولیت

مسئولیت از لحاظ دستور زبان حاصل مصدر از ریشه “سئل” و به معنای ‌پاسخ‌گویی‌ می‌باشد. تقسیم بندی های گوناگونی در ارتباط با مفهوم مسئولیت در حوزه های مختلف دیده می شود که هر کدام با توجه به معنا و مفهوم و حوزه عملکردشان به دسته های جزئی تری قابل تقسیم می‌باشند. تمامی این تقسیم بندی ها از یک جهت دارای وجه اشتراک هستند و آن این است که شخصی که از لحاظ حقوقی یا اخلاقی بتوان او را مسئول امر یا واقعه ای ارادی یا حتی غیر ارادی دانست وجود دارد و با توجه به قواعد خاص مربوط به هر تقسیم بندی به علّت نقض یا نادیده گرفتن یک حق یا تعهّد قابل سرزنش می‌باشد. چنین شخصی را اصطلاحاً مسئول می‌نامند که باید پاسخگوی اعمال خود باشد.

۱-۶-۲-اقسام مسئولیت

گاهی اوقات مسئولیت صرفاً در پیشگاه وجدان شخص است و به دلیل نقض یکی از قواعد اخلاقی محقق می شود که به آن مسئولیت اخلاقی می‌گویند. در مواردی نیز مسئولیت رنگ و بوی حقوقی به خود می‌گیرد و در نتیجه نقض قواعد و مقرّرات موضوعه یا عرفی است. در این نوع از مسئولیت ‌متضرر با پشتوانه مقرّرات قانونی می‌تواند علیه شخص مسئول اقامه دعوای حقوقی یا کیفری نموده و به جبران خسارت خود نائل گردد. در این قسمت از پژوهش به صورت مختصر به بیان این تقسیم بندی ها و مقرّرات مربوط به هرکدام پرداخته می شود.

۱-۶-۲-۱-مسئولیت اخلاقی^[۲]

اخلاق مجموعه قواعدی است که رعایت آن ها برای نیکوکاری و رسیدن به کمال لازم است. قواعد اخلاق میزان تشخیص نیکی و بدی است و بی آنکه نیاز به دخالت دولت باشد، انسان در وجدان خویش آن ها را محترم و اجباری می‌داند(کاتوزیان،۱۳۸۶ :۵۹) مسئولیت اخلاقی چهره ای از شرمساری وجدان و گناه است و مفهوم آن از تقصیر” به معنای کار قابل سرزنش” جدا نیست(کاتوزیان،۱۳۸۹ :۱۴). در این حوزه از مسئولیت صرفاً انسان عاقل و بالغ را می توان مسئول شمرد. در مسئولیت اخلاقی با توجه به اینکه یکی از مقرّرات حوزه اخلاق نقض می شود و مطابق اصول اخلاقی تنها هنگامی می توان کسی را مسئول قرار داد که مرتکب تقصیر شده باشد، اساساً مسئولیت مبتنی بر تقصیر است. شخصی که با رعایت تمامی احتیاطات لازمه، و بدون قصد اضرار به دیگری عملی مشروع را انجام داده، ولی اتفاقاً و بدون اینکه نتیجه این عمل را قصد کرده باشد به دیگری زیانی اعم از مادّی یا معنوی برساند، هر چند که ممکن است از لحاظ حقوقی بتوان اورا مسئول عمل ارتکابی قرار داد، ولی از لحاظ اخلاقی عمل او قابل سرزنش نیست و در نتیجه اخلاقاً مسئولیتی ندارد.

نظریات مختلفی در خصوص مسئولیت اخلاقی بیان گردیده است. برخی مسئولیت اخلاقی را به معنای قابلیت مدح و ذمّ اجتماعی دانسته اند و برخی آن را به معنای توانایی و قابلیت توضیح و تفسیر یک رفتار یا یک صفت آورده­اند. در مواردی نیز مسئولیت را به معنای «در معرض مجازات بودن» یا «مسئولیت در برابر خداوند که نتیجه آن مجازات و کیفر اخروی است» آورده­اند. برخی نیز آن را به معنای اقرار شخص به افعال صادره از خویش و آمادگی برای تحمّل نتایج آن تعریف کرده ­اند(آزاد،۱۳۸۶ :۴).

تعاریف فوق بیشتر به آثار و پیامد‌های مسئولیت اخلاقی نظر داشته اند تا به حقیقت مسئولیت اخلاقی. برای تعریف مسئولیت اخلاقی باید به وظیفه اخلاقی توجه کرد. چنان که مسئولیت در هر حوزه­ای مبتنی بر وظایف است و این وظیفه است که مسئولیت را با خود ‌می‌آورد. در اخلاق نیز مسئولیت با وظایف اخلاقی مرتبط است. یعنی مسئولیت به معنای مورد بازخواست قرار دادن شخص در ارتباط با وظایف اخلاقی است. شخص در مقابل وظایف اخلاقی که بر عهده اوست با سوال و باز خواست مواجه می شود. اگر وظایف خود را به درستی انجام دهد مستحق مدح، و گرنه مستوجب مذمّت است. بدیهی است که مستوجب مدح و ذم بودن از پیامدهای مسئول بودن اوست. نتیجه آن که مسئولیت در جایی معقول است که «مسئول» نسبت به امر مورد سئوال، وظیفه و تکلیفی داشته باشد. به همین جهت است که گفته می­ شود، مفهوم مسئولیت در قبال انجام یا ترک وظیفه مطرح می­گردد(مصباح یزدی،۱۳۸۱ :۱۲۱).

۱-۶-۲-۲-مسئولیت حقوقی

در مفهوم حقوقی نیز مسئولیت از معنی لغوی آن مایه گرفته و همواره با التزام همراه است و مسئول به کسی اطلاق می شود که ناگزیر از قبول آثار سرپیچی از انجام تکلیف یا تعهدی است که بر عهده او بوده است. گاهی اوقات در مسئولیت حقوقی فعل زیانبار یا ترک فعلی که مسبوق به وجود یک تعهّد قانونی یا قراردادی است موجب ایراد زیان به حقوق فردی از افراد جامعه شده است. این نوع از مسئولیت را مسئولیت مدنی می‌نامند. در مواردی نیز فعل یا ترک فعل زیانبار به حقوق جامعه در کل خلل وارد می آورد که در این مورد مباحث مسئولیت کیفری مطرح می شود. در مسئولیت حقوقی بر خلاف مسئولیت اخلاقی ضمانت اجراهای الزام آور وجود دارد و زیان‌دیده می‌تواند با مراجعه به دادگاه و اثبات ورود خسارت از وارد کننده زیان مطالبه خسارت نماید. همچنین دادستان می‌تواند رأساً در مواردی به نمایندگی از جامعه علیه مرتکب عمل خلاف نظم عمومی، درخواست رسیدگی را از دادگاه بنماید.

در مسئولیت حقوقی چنانچه از خطایی کوچک زیانی بزرگ به بار آید از لحاظ حقوقی شکّی در قابل مطالبه بودن آن نیست. در حالی که اخلاق این موضوع را عادلانه نمی بیند و به چشم پوشی و گذشت تمایل دارد( کاتوزیان، ۱۳۸۹ :۱۳). مسئولیت حقوقی به دو نوع مسئولیت مدنی و کیفری قابل تقسیم می‌باشد.

۱-۶-۲-۲-۱-مسئولیت مدنی

در هر مورد که شخصی موظّف به جبران خسارت دیگری است، اصطلاحاً گفته می شود که در برابر او مسئولیت مدنی دارد. این قاعده عادلانه از دیرباز وجود داشته است که هر کس که به دیگری ضرر بزند باید آن را جبران کند، مگر در مواردی که اضرار به غیر به حکم قانون باشد یا ضرری که به دیگری وارد آمده است ناروا و نامتعارف جلوه نکند. این موضوع مباحث کلّی در ارتباط با نظریات مطرح در زمینه مبانی مسئولیت را مطرح می‌کند که در گذر زمان تحوّل یافته و با توجه به مقتضیات حقوقی هر دوره مورد تکمیل و تصحیح قرار گرفته است. مسئولیت مدنی در مفهوم اعم آن که به معنای جبران خسارت است در دو حوزه مسئولیت قراردادی و قهری توسط حقوق ‌دانان مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد.

۱-۶-۲-۲-۱-۱-مسئولیت قراردادی