1. مصرف آبهای زیرزمینی در مناطق پرجمعیت و شهرها.

1. مصرف آبهای زیرزمینی در مناطق صنعتی.

1. مصرف آبهای زیرزمینی در مناطق کشاورزی.

1. تخلیه آبهای زیرزمینی به منظور جلوگیری از افزایش رقوم سطح آب و در نتیجه کاهش خسارات وارده به ابنیه و تأسیسات سطحی و زیرزمینی، در صورتی که افت سطح آب زیرزمینی زیاد باشد و یا لایه‌های خاک قابلیت فشارپذیری زیاد داشته باشد و یا ضخامت لایه فشارپذیر زیاد باشد، ممکن است نشست‌های عمده‌ای به وجود آید که نشست زمین هم در نتیجه افت سطح آب، اساساً برگشت‌ناپذیر است. البته می‌توان نشست را با توقف افت سطح آب پایه همراه تزریق برای جلوگیری از تحکم باقی مانده لایه متوقف نمود، ولی سطح زمین به حالت اولیه هیچ وقت بر نخواهد گشت.

اینک می‌پردازیم به انواع منابع آبهای زیرزمینی

آبهای زیرزمینی از طریق چشمه، چاه و قنات به سطح زمین می‌آیند و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. در اینجا سعی می‌شود از ویژگی‌ها و اهمیت هر یک در تأمین آب مورد نیاز و همچنین مسائل آنها به اختصار بحث شود.

الف: قنات‌ها

در فرهنگ فارسی به معنای قنات یا کاریز می‌باشد، و اینچنین تعریف شده است: «کاریز راه آب روان، به زیرزمین که به عربی قنات گویند، و در اصل کاه‌ریز بوده که برای احتمال جریان آب، کاه می‌ریخته‌اند تا معلوم شود».[۵]

احتمالاً لغت کاریز از دو کلمه (کوه + ریز) ترکیب یافته است و آن کنایه از آبی است که از کوهستان بیرون می‌آید و بعدها و به مرور زمان و به صورت‌های: کاریز، کهریز، کارز، کاهریز، کاراز و کاکوریز درآمده است.[۶]

در مورد کلمه قنات برخی از محققین ریشه آن را از کلمه آکادی، قانو که به معنای نی می‌باشد، می‌دانند؛ سپس این کلمه وارد زبان عربی شده به صورت قازاقانا درآمده که شکل آرامی آن قانایا است، که به مرور تبدیل به قنات شده است.

به علاوه از قنات تعریف‌های دیگری نیز توسط صاحب‌نظران به عمل آمده که جهت استحضار خوانندگان محترم ذیلاً به چند تعریف از آنها می‌پردازیم:

1. مجاری زیرزمینی که با به کار بردن شیبی کمتر از شیب سطح زمین آب را به سطح زمین می‌رسانند. منبع قنات، طبقه‌ای از زمین است که آب در آنجا جمع شده و عمق آن تقریباً ۲ تا ۱۶ متر می‌باشد.[۷]

1. قنات، حلقه چاه‌های آبده و خشک که مطابق نظر کارشناسان برای آبیاری مزارع احداث می‌گردد، بدین منظور که به آب‌های چاه‌های آبده متعدد تمرکز دهند تا برای امور کشاورزی کفایت کند و در موارد نیاز و ضرورت برای سرکشی و تعمیر مجاری آب، همان چاه‌های آبده،
2. /%d8%a7%d9%86%d9%88%d8%a7%d8%b9-%d9%85%d9%86%d8%a7%d8%a8%d8%b9-%d8%a2%d8%a8-%d9%85%d8%a7%d9%84%da%a9%db%8c%d8%aa-%d9%85%d9%86%d8%a7%d8%a8%d8%b9-%d8%a2%d8%a8-%d8%af%d8%b1-%d8%ad%d9%82%d9%88%d9%82/
3.  چاه‌های خشک دیگری نیز حفر می‌شود که از آن راه داخل شده و آن را تنقیه و تعمیر نمایند.[۸]

1. قنات به معنای کاریز و مجرای آب است، قنوات یا کاریزها مجاری آبهای زیر زمینی که از شاخصه‌ها و ممیزات خاص ایران است.[۹]

در تعریف دیگری که از قنات شده، عبارت است از: مجرایی که به کمک چاه‌های متعدد در زیر زمین حفر شده تا آب زیر زمین کوهپایه‌ها را به داخل دشت‌ها روان ساخته و به مصرف کشاورزی و غیره برساند.[۱۰]

در عبارت دیگر، قنات یا کاریز مجرای آب زیرزمینی یک واحد آبیاری است که مصنوعاً به وجود آمده و مانند یک چشمه طبیعی آب آن در اثر قوه ثقل به طرف مزارع پایین دست جاری می‌شود. همچنین قنات به مجرای گفته می‌شود که در زیرزمین حفر کنند تا آب در آن جاری شود بر اساس آخرین آمار اخذ شده در ایران حدود پنجاه هزار قنات وجود داشته که طول بعضی از آنها تا هفتاد و پنج کیلومتر می‌باشد.[۱۱]

راه‌آب زیرزمینی در قنات بر خلاف چشمه، آب در نتیجه کندن زمین و عملیات قناتی جاری می‌شود، نوعی آب زیرزمینی است. اگر به نقشه‌ی ایران و نوع آب و هوا و مناطقی که در آن هست از نظر منابع آبی نگاهی بیندازیم، متوجه می شویم که ایران سرزمینی است کم آب و آب و هوایش خشک و بری است و برای کشاورزی مناسب نمی‌باشد، به همین علت ایرانیان از حدود سه هزار سال پیش به فکر و اندیشه تأمین آب برای کشاورزی که شغل و پیشه اغلب ایرانیان و روستانشینان بوده، بر‌آمدند و الآن علاوه‌بر اینکه کشورمان مواد غذایی خود را تولید می‌کند، بلکه محصولات دیگر کشاورزی را مانند پنبه و دانه‌های روغنی و سیب و غیره را به کشورهای دیگر صادر می کند. این امر میسر نمی‌گردید مگر با ابداع سیستم آبیاری خاص و مهار کردن آبهای زیرزمینی توسط ایرانیان که همان سیستم آبرسانی به وسیله قنات است.[۱۲]

قطع نظر از اینکه آینده قنوات در ایران چه باشد، امروزه این سیستم آبرسانی که حداقل در منطقه خاورمیانه بی‌نظیر می‌باشد، هر کس را تحت تأثیر قرار می‌دهد و ابتکار و مهارت و خلاقیت ایرانیان و کار طاقت‌فرسای آنان را نشان می‌دهد.[۱۳]

خلاصه اینکه ایرانی‌ها با نبوغ و دوراندیشی خاص خود با کمال و توانایی و استعداد با راه‌حلی که ابداع نمودند (قنات) جامعه‌ی انسانی را با کاردانی و مهارت خود شگفت‌زده ساختند.[۱۴]

همچنین قنات یک سیستم مهندسی و اولیه و قدیمی بسیار خوبی برای بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی می‌باشد و بیش از ۲۵۰۰ سال در ایران قدمت دارد، که در طی زمان به تدریج توسط ایرانی‌ها در تعدادی از کشورهای خاورمیانه نیز متداول گشته است.

قنات یک کانال زیرزمینی می‌باشد که قسمتی از آن در داخل سفره آب حفر شده و مقداری از آب سفره را زهکش و در داخل تونلی با شیب ملایم به سطح زمین هدایت می‌کند و به عبارت دیگر قنات را می‌توان یک تونل زیرزمینی دانست که به وسیله تعدادی چاه به سطح زمین مرتبط شده، اندازه تونل در نقاط مختلف متفاوت می‌باشد و حداقل آن به اندازه‌ای است که یک مقنی بتواند در داخل آن کار کند و در بعضی جاها حتی یک انسان می‌تواند در داخل آن به راحتی راه برود. چاه‌های عمودی برای انتقال موارد حفاری شده به خارج و همچنین برای تهویه تونل‌ها بوده و فواصل آنها از یکدیگر متفاوت و معمولاً در حدود ۲۵ متر می‌باشد.[۱۵]

[۱]. مقبل، کریم، مالکیت حریم و بستر منابع آب، پایان‌نامه کارشناسی ارشد «حقوق خصوصی»، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، ۱۳۸۱، ص۱۲٫

[۲]. رشیدی، حمید، دایره المعارف حقوق نیرو، ص ۶۹٫

[۳]. رشیدی، حمید، همان، ص ۸۷٫

[۴]. رشیدی، حمید، فرهنگ اصطلاحات حقوقی صنعت آب و برق، ص ۸۹٫

[۵]. پادشاه، محمد، فرهنگ انتدراج، مصحح دبیر سیاقی. م،  تهران: انتشارات خیام،  ۱۳۶۳٫ ص۲۷٫

[۶]. سجادی، سید منصور، قنات کاریز، تهران: انتشارات انجمن فرهنگی ایتالیا، ۱۳۶۱، ص ۵۴٫

[۷]. رشیدی، حمید، دایره المعارف حقوق نیرو، ص۵۳٫

[۸]. حائری شاه باغ، سید علی، شرح قانون مدنی، انتشارات گنج دانش، چاپ اول، سال ۱۳۶۳، ص ۹۸٫

مخزن‌های آب سطحی، مقدار قابل توجهی از زمین‌ها که ممکن است زراعی هم باشند، تحت پوشش خود قرار دهد و مضافاً در مواقع گرم سال مقادیر زیادی از آب خود را در اثر تبخیر از دست می‌دهند، در حالی که آب زیرزمینی محل تجمعش در زیر زمین بوده و به هیچ وجه از دمای هوا متأثر نمی‌گردد.[۴]

با وجود همه محاسن و مزایایی که برای آب زیر زمینی گفته شد این منبع آب عیب بزرگ و مهمی هم دارد و آن این است که به طور یکنواخت و همسان در همه نقاط زمین توزیع نشده است و مناطق گسترده‌ای در سطح زمین وجود دارند که آب زیرزمینی از چنان کیفیتی برخوردار نیست که حفر چاه در آن دارای توجیه اقتصادی داشته باشد.

عمده‌ترین منابع آبهای سطحی، دریا، دریاچه، رودخانه و نهر می‌باشند که شرح مختصری در مورد هر یک از آنان اشاره می‌نمایم.

الف: دریا

آبهای موجود در قسمت وسیعی از زمین را که قابل کشتی‌رانی باشد و به اقیانوس نیز راه داشته باشند، آب دریا نامند.[۵] می‌دانیم که در شمال ایران دریای مازندران یا خزر و در جنوب آن خلیج فارس و دریای عمان واقع شده است. جدیداً بر اساس اطلاعات به عمل آمده و در سال‌های اخیر با نصب دستگاه‌های آب شیرین کن در جنوب، مقداری از آبهای خلیج فارس و دریای عمان تصفیه گردیده و برای آب آشامیدنی مورد استفاده قرار می‌گیرد ولی از این آب‌ها و همچنین از آبهای دریای خزر تا آنجایی که بنده اطلاع دارم برای امر کشاورزی استفاده نمی‌شود.[۶]

طبق ماده یک ق.ت.ع.آب، آب دریاها از مشترکات عمومی می‌باشند و از نظر فقهی آب دریا پاک و وضو با آن جایز است.[۷]

آب دریا ترکیباتی دارد که آن را از آبهای زیرزمینی و زه آب‌های حاوی مواد معدنی زیاد، در مورد آبیاری، متمایز می‌سازد آب دریا، علاوه‌بر نمک‌های مضر، دارای مواد معدنی مفید برای گیاه و همچنین مواد معدنی کمیاب و غیره هم هست که قدرت باروری خاک را بالا می‌برد.

از نظر ترکیبات شیمیایی آب دریا از تعادل و توازن در مواد معدنی و یون‌های مفید اثر بعضی از مواد معدنی و یون‌های مضر برای گیاه را خنثی می‌کند.[۸]

ب: دریاچه‌ها

آن مقدار آبی که در گودی زمین قرار گرفته و ارتباط مستقیم با دریا نداشته باشد به قسمت‌های عرض رودخانه هم دریاچه گفته می‌شود مثل آمودریا و سیر دریا (رودخانه‌های جیحون و سیحون).[۹]

دریاچه که اسم مصغر دریاست به معنی دریای کوچک که از هر طرف به وسیله خاک احاطه شده است. دریاچه‌ها از جمله مشترکات عمومی محسوب شده و ثروت ملی می‌باشند.[۱۰]

ج: رودخانه

آب جاری موجود و دائمی انهار بزرگ را نامند (که در بند ۵ ماده ۶۰ ق.ا. ب آ اشاره گردیده است).[۱۱] و به تعبیر دیگر به جریان طبیعی آب که بزرگتر از نهر است رودخانه گویند. همچنین رودخانه به مجرای طبیعی گرفته می‌شود که آب به طور دائم یا فصلی در آن جریان دارد و معمولاً مصب آن دریاچه‌ها یا اقیانوس یا رودخانه دیگری است و از انهار کوچک به وجود می‌آید و محل عبور این آب را بستر رود یا رودخانه گویند.[۱۲] رودخانه هم مانند دریا و دریاچه از مشترکات عمومی بوده و در اختیار حکومت اسلامی می‌باشند.